کاربرد چارچوب سلسله‌مراتبی چند مقیاسی برای تفکیک واحدهای مکانی آبخیزها (مطالعه موردی:آبخیز تیل آباد_استان گلستان)

چکیده سابقه و هدف: برای توصیف و ارزیابی تمام پیچیدگی‎ها و همچنین تدوین برنامه‌های مدیریتی اکوسیستم‎های رودخانه‎ای ضرورت دارد تمامی مؤلفه‌ها در مقیاس‌های مکانی و زمانی مختلف مورد بررسی قرار گیرند. در این خصوص چارچوب سلسله‌مراتبی- چند مقیاسی با رویکرد انعطاف‌پذیر، فرآیند محور و قابل توسعه در طی پروژه " بازسازی رودخانه‎ها برای مدیریت موثر حوضه" ( (REFORM، ارائه شده است که به متخصصان و مدیران حوضه رودخانه‌ای کمک ‌کند تا با جزییات بیشتر فرآیندها، عوامل و محرک‌های اساسی هیدروموفولوژیکی را شناسایی و ویژگی‎های آن‌ها را در هر مقیاس تشریح نمایند. به‌طورکلی چارچوب ارزیابی هیدرومورفولوژیکی و چرخه برنامه مدیریت در حوضه‎های رودخانه‌ای شامل چهار مرحله اصلی: 1) مرزبندی و توصیف خصوصیات واحدهای مکانی 2) ارزیابی وضعیت هیدرومورفولوژیکی گذشته تاکنون و گرایش آینده 3) شناسایی و اولویت‌بندی فشارها 4) تدوین برنامه مدیریتی و پیاده‌سازی اقدامات ساماندهی و احیا است. مقاله حاضر به معرفی و کاربرد اولین مرحله چارچوب مذکور در حوزه آبخیز تیل‌آباد (استان گلستان-شمال ایران) پرداخته است.تفکیک واحدهای مکانی مختلف حوزه مورد مطالعه به صورت سلسله‌مراتبی این امکان را فراهم می کند که در ابتدا واحدهای مکانی همگن از ناحیه تا واحدهای ژئومورفیک را شناسایی و سپس ارتباط مکانی و فرآیندهای هیدرومورفولوژیکی بین آنها را شناسایی نمود. همچنین این امکان فراهم می‌شود که اثرات هیدرومورفولوژیکی ناشی از هر فشار طبیعی و انسانی را شناسایی و روند اثرات آنها به طور سلسله مراتبی در مقیاس های مکانی مختلف بخصوص در واحد مکانی بازه ردیابی نمود. مواد و روش: تکنیک سنجش از راه دور و GIS به همراه چند سری پیمایش میدانی تکمیلی و همچنین برخی از آمار و اطلاعات از جمله هیدرولوژی، آب و هوا، توپوگرافی، زمین‌شناسی و کاربری اراضی، ویژگی‌های مورفولوژیکی دره، آبراهه و دشت سیلابی جهت تفکیک حوزه آبخیز به واحدهای مکانی شامل: نواحی جغرافیایی، آبخیز، سیمای منظر، واحد بخش رودخانه و واحد مکانی بازه مورد استفاده قرار گرفتند. ناحیه‏های جغرافیایی از طریق سایت اینترنتی ناحیه‌های جغرافیایی جهان و با انطباق آن با نقشه ناحیه ها موجود در سازمان جنگل‌ها، مراتع و آبخیزداری کشور به دست آمد. همچنین با استفاده از نقشه پوشش گیاهی، نقشه پهنه بندی بارش سالانه در طی دوره آماری و تصاویر گوگل ارث حدود مرز آنها کنترل گردید. مرز حوزه آبخیز تیل‌آباد با استفاده از اطلاعات توپوگرافی، لایه رقومی ارتفاعی (DEM)، شبکه رودخانه و لایه نقطه‌ای خروجی حوضه از طریق ابزار GIS ترسیم گردید. واحدهای سیمای منظر بر اساس عوامل توپوگرافی، زمین‌شناسی، پوشش گیاهی و کاربری اراضی که به عنوان کنترل‌کننده اصلی فرآیندهای هیدرومورفولوژی هستند بدست آمد. سپس رودخانه تیل‌آباد بر مبنای تغییرات عمده در شیب دره، الحاق سرشاخه‌های اصلی به رودخانه و شاخص درجه محدودیت در تغییرپذیری عرضی رودخانه توسط دامنه دره به چند واحد مکانی بخش تفکیک گردید. واحدهای مکانی بخش بر مبنای ویژگی‌های مورفولوژی و الگوی آبراهه، تغییرات شیب و قطر رسوبات بستر، تغییرات دبی و بار رسوب ناشی از اتصال شاخه‌های فرعی، نوع و شاخص محدودیت عرضی رودخانه و وجود موانع ناپیوسته مانند پل و بندهای اصلاحی که اختلال در تداوم طولی انتقال آب و رسوب ایجاد می‌کنند به چندین واحد مکانی بازه تفکیک شدند. یافته ها: بر اساس چارچوب مذکور، واحدهای مکانی در حوضه مورد مطالعه به طور سلسله مراتبی شامل دو واحد ناحیه جغرافیای زیستی، یک واحد آبخیز، چهار واحد سیمای منظر، هشت واحد بخش رودخانه و 26 بازه رودخانه‎ای می‌باشد. نتیجه گیری: بر اساس نتایج این تحقیق به عنوان اولین مرحله چارچوب مذکور این امکان فراهم شد که با تعیین ساختار سلسه مراتبی واحدهای مکانی مختلف حوزه آبخیز تیل‎آباد، حدود انواع واحدهای مکانی را مشخص و ارتباط مکانی و ویژگی‌های ساختاری بین آن‌ها را نمایش داده شود.. شایان ذکر است